[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Bla antologio 33 rakontoj (1964), redaktita de Reto Rossetti
kaj Ferenc Szilgyi. i prezentas tridek tri novelojn, de dudek
na atoroj el dek sep landoj. La unua, arma noveleto de
Magnus Nordensvan, siaspece eleganta kaj koncize rakontita,
datas de 1898; la lasta, amhistorio milde ironia de Lszló Bti,
kun tragika, surpriza finklimakso, datas de 1961. iuj el la tri-
dek tri noveloj estas legindaj, facile legeblaj, kaj en stiloj di-
versaj, pli malpli individuaj. Trovias noveloj seriozaj, e vere
tragikaj; aliaj bonhumoraj realisme a fantazie noveloj
kun fortaj, plektitaj intrigoj; aliaj pli skizaj. Sed iuj estas no-
veloj kun veraj temoj, strukturoj, klimaksoj, stiloj. Tiuj stiloj
varias de tre trafa, kristaleca simpleco de Stellan Engholm is
la ria vortostoko kaj neatenditaj parolturnoj, sed same tra-
fa tageco, de Reto Rossetti a Jean Ribillard. Tiu i sola vo-
lumo plene pruvas, ke jam kreiis esperanta prozo tute ma-
tura kaj sufia por fikciaj artoj.
Ekzistas jam lingva ilaro por altnivelaj maturaj romanoj;
sed ne estas eble aserti, ke fikcia prozo en esperanto atingis
jam nivelon similan al tiu de la originala poezio. Jam abun-
das interesegaj, foje artisme bonaj, rakontoj; u ekzistas ro-
manaj majstroverkoj, estas dubinde; kaj certe esperanto an-
kora ne havas siajn Tolstoj, Dostojevski, Dickens, Balzac,
Zola, George Eliot, Henry James.
36
NE NUR LETEROJ DE PLUM-AMIKOJ
eLIBRO
Mi jam aludis la ekonomian flankon de la malhelpoj. Pri
grandskala esperanta romano ekzistas alia malhelpo: vere
granda romano, la modernaj konceptoj de tiu arta enro,
devas kredeble enhavi ian profundan psikologian esploradon
de pluraj individuoj, kaj samtempe iom laran penetradon de
iu socia medio. Devas esti eksterordinare malfacile verki gra-
van romanon vere tagan por internacia legantaro; adekva-
te rilatigi sufie universalan mondrigardon, pli grandan ol
lokaj dogmoj, al tiu amaso de lokaj, tempaj kaj precipe per-
sonaj detaletoj, kies malfortaj fadenoj teksias kompleksege
en la vivtapeton. Ni pensu, kiel ofte tre ladata romano tra-
dukita ajnas tiel fremda, ke ni legas, spertante in pli kiel
ekzotikan kuriozaon ol kiel eminentan fikcion. Por verki ple-
ne memstaran kaj vere universalan esperantan romanon oni
kredeble bezonus ne nur geniulon kiel Balzac a Henry Ja-
mes, sed unu el tiuj supergeniuloj kiel xekspiro, kiuj tre ma-
lofte trakometas la ielon de iu ajn lando. Tamen ekzistas re-
spektinda esperanta fikciaro. La esperanta romano debutis en
1907 per la sensacia, felietoneca romano de Henri Vallenne,
Kastelo de Prelongo, kiun sekvis en 1908 lia u li? Sed, same
kiel pri la poezio, la budapeta skolo multon kontribuis al arta
maturio de la esperanta romano. Julio Baghy restas is nun
unu el la plej bonaj esperantaj romanistoj: Viktimoj kaj Sur
sanga tero, tragikaj, emociplenaj romanoj bazitaj sur liaj pro-
praj travivaoj kiel militkaptito en Siberio, estas almena pli
ol fikcioj nur distraj. Inter aliaj meritoj, Baghy brile evoluigis
esperantajn konversaciajn stilojn, e diverslandajn akcen-
tojn ; kaj kapablis vere krei karakterojn kaj emociojn. Iom
malpli forta romano, iom sentimentala, Printempo en atuno,
tamen ne estas sen psikologiaj meritoj kaj realismaj detaloj.
37
NE NUR LETEROJ DE PLUM-AMIKOJ
eLIBRO
Sed eble la plej interesa fikcio de Baghy estas surprize la av-
angarda romano Hura!, kiu miksas (foje kun neatendita ias-
peca realismo, ar la vivo mem miksas la enrojn ofte tre mal-
bonguste!) elementojn de filozofieca satiro, gajege ekstrava-
ganca farsa satiro, sciencfikcio kaj fantazio, komiko pli realis-
ma, seriozaj emocioj de simpatiaj homoj serioze pritraktitaj,
romantika politika intrigo. i enhavas multajn vere potencajn
paojn, tre rian inventaaron kaj, kvankam la siberiaj ro-
manoj estas pli kortuaj kaj intensaj, Hura! estas eble is nun
la plej solide intelekte originala kaj interesa esperanta roma-
no.
Baranyai verkis romaneton, Marta kaj la grupo, en kiu la
medio de esperanta grupo estas la fono por serioza historio
pri individuoj; Szilgyi kriminalromaneton iom neordinaran,
Tiel okazis, a Mistero minora; kaj Sndor Szathmri vere bri-
lan satiran romanon, tre similan al la konata Gulliver de Jo-
nathan Swift: Vojao al Kazohinio, kiu akre trapikas la absur-
decojn de homa senracieco, koncize kaj inventeme; kvankam
tiu polurita verko havas la finfine neadekvatan negativismon
de la satira enro.
Raymond Schwartz debutis kiel romanisto per mallonga,
sed bone verkita romano Anni kaj Montmartre en 1930, sed
nur en 1962 aperis lia plej ambicia kaj serioza verko, relative
grandskala romano, Kiel akvo de l rivero, unu el la plej gravaj
romanoj is nun en esperanto. i pritraktas, enerale realis-
me, travivaojn de familio, kies individuajn vivojn diversma-
niere frapis la du mondmilitoj. Ne mankas la konata varca
humuro, gajaj bildoj pri festoj kaj drinkado kaj simile, sed
sube fluas malpli trilanta rivero, la voo de malpli ridema, e
iom sombra Schwartz, kiu vere komprenas la tragikon de ho-
38
NE NUR LETEROJ DE PLUM-AMIKOJ
eLIBRO
maj vivoj, kaj kiel la potencavido de kelkaj povas disbati la
vivojn de multaj, kiuj avidas nur iom da senkulpa persona
felio. Tre alispecan miksaon de personaj koncernoj kun po-
litikaj motivoj oni trovas en la soveta romano de Vladimir
[ Pobierz całość w formacie PDF ]